06 Nov Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
Μία ιδιαίτερη επιστημονική συμβολή έχουμε τη χαρά να φιλοξενούμε σήμερα του αγαπητού συναδέλφου Γρηγόρη Πελεκάνου. Ο Γρηγόρης Πελεκάνος δεν χρειάζεται συστάσεις από τα Νομικά Νέα. Είναι γνωστός και αγαπητός δικηγόρος με μεγάλη ιστορία και μια δυναμική δικηγορική εταιρία. Το νέο είναι ότι αποφάσισε να είναι υποψήφιος σύμβουλος στις επικείμενες εκλογές του ΔΣΑ με τους Εργατικούς του Θέμη Σοφού. Τον Θέμη Σοφό αν και δεν τον γνωρίζω θεωρώ ότι είναι πολύ τυχερός που στηρίζεται από πρόσωπα αξίας όπως ο Γρηγόρης Πελεκάνος και πιστεύω ότι σε όποια θέση και αν εκλεγεί θα πρέπει πάντα να τον έχει κοντά του. Φυσικά εύχομαι Καλή Επιτυχία και πιστεύω ότι η ευχή άλλου υποψηφίου μοιραία πιάνει καθώς μετράει και δείχνει εκτίμηση πέρα από τα λόγια. Καλή Επιτυχία λοιπόν και σε αυτή τη μάχη.
Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ
Ίσως η μεγαλύτερη θεσμική πρόκληση που θα αντιμετωπίσουμε τα επόμενα δύο χρόνια να είναι η Αναθεώρηση του Συντάγματος. Ως νομικοί, όχι μόνο θα είμαστε αποδέκτες αποριών και ερωτήσεων αλλά θα έχουμε και σχετικά σημαντικό ρόλο στο δημόσιο διάλογο.
Το Συντ.’75 όπως τροποποιήθηκε και ισχύει, παρά τις κοινωνικές αναθεωρήσεις του, προφανώς είναι ένα «αστικό» σύνταγμα, αφού προστατεύει την ατομική συμμετοχή στη οικονομία και κοινωνία και την ιδιωτική περιουσία ενώ περιέχει θεσμικές εγγυήσεις εναντίον καταχρήσεων της Εκτελεστικής εξουσίας. Όμως γενικά αποτελεί ένα πλαίσιο που επιτρέπει τόσο σε «αριστερές» κυβερνήσεις όσο και σε «αστικές» κυβερνήσεις να υιοθετούν πολιτικές που προωθούν τα προγράμματά τους αλλά και επιβάλλει όρια προς κάθε κατεύθυνση. Η ιδιωτική οικονομία αφενός και ο δημόσιος χαρακτήρας της ανώτατης εκπαίδευσης αφετέρου αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα ορίων προς κάθε κατεύθυνση. Κατά τούτο, είναι ένα «φιλελεύθερο» σύνταγμα, εφόσον χαρακτηρίζεται από την «ατομικότητα» και «ανεκτικότητα» και ενισχύει την δημοκρατική λειτουργία διότι δεν περιορίζει το δημοκρατικό διάλογο, την άσκηση πολιτικής και την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία. Αναδείχθηκαν όμως πολλές αδυναμίες και δυσκαμψίες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η προκήρυξη πρόωρων εκλογών και εκλογών αν δεν επιτευχθεί ανάδειξη Προέδρου της Δημοκρατίας και οι ελλιπείς διατάξεις περί ευθύνης Υπουργών κλπ. Ανάλογα της πλευράς του φράκτη που κάθεται ο καθένας, αυτές είναι οι αδυναμίες είναι περισσότερες ή λιγότερες.
Το μόνο που δεν μπορεί να αλλάξει με την αναθεώρηση είναι ο χαρακτήρας του πολιτεύματος δηλαδή να αλλάξει ο χαρακτήρας του πολιτεύματος ως «προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία». Μπορεί όμως να αλλάξει η «ουδετερότητα/ ανεκτικότητα» που περιγράφτηκε, μπορεί δηλαδή να πάει «αριστερότερα» ή «δεξιότερα», «προοδευτικότερα» ή «συντηρητικότερα» (ό,τι και αν σημαίνουν σήμερα οι όροι αυτοί).
Να αποσαφηνίσω ότι η αναθεώρηση είναι βαθύτατα πολιτική πράξη. Αφορά τον καταστατικό χάρτη της Πολιτείας, την φύση της κοινωνίας μας. Οι αρχές που διέπουν το Σύνταγμα διέπουν τους θεσμούς, διαπαιδαγωγούν τους πολίτες. Δεν είναι λοιπόν η αναθεώρηση ένα «τεχνικό» εγχείρημα, για το οποίο είναι αρμόδιοι μόνο όσοι έχουν εντρυφήσει στο δημόσιο και συνταγματικό δίκαιο. Είναι θέμα φιλοσοφικό, πολιτικό , ιστορικό, κοινωνικό. Με την έννοια αυτή, ο κάθε πολίτης οφείλει να εκφράζει και προφανώς πρέπει να μπορεί να εκφράζει την γνώμη του.
Φυσικά σε μιαν κοινοβουλευτική δημοκρατία, βαρύνουσα σημασία στην αναθεώρηση παίζουν τα πολιτικά κόμματα. Είναι αρμόζον επομένως, αφού τα πολιτικά κόμματα διαμορφώνουν πολιτικές, να ομιλεί κανείς για την «συνταγματική πολιτική» των κομμάτων. Τα κόμματα διαμορφώνουν ακόμη τις προτάσεις τους οπότε θα ήταν ανοίκειο να αποδώσω προθέσεις εκεί που ακόμη δεν έχουν εκδηλωθεί.
Ενόψει της προφανούς σημασίας του διαλόγου (που ελπίζω πως θα διεξαχθεί) θα πρέπει να τα κόμματα να προσδιορίζουν τις αρχές του για την συνταγματική αναθεώρηση. Από τις αρχές να ακολουθεί η εξειδίκευση των προτάσεων και αυτά να τίθενται στο δημόσιο διάλογο.
Η αριστερή συνταγματική πολιτική θεμελιώνεται στις έννοιες «λαϊκή κυριαρχία/ δημόσιο συμφέρον», που αναλύονται περαιτέρω στο τρίπτυχο «απλή αναλογική», «λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία- δημοψηφίσματα» και «κοινωνικά δικαιώματα». Ήδη, μία τέτοια συνταγματική πολιτική βρίσκεται σε εξέλιξη: νομοθετήθηκε η «απλή αναλογική» και συστάθηκε επιτροπή δημόσιου διαλόγου. Στις προτάσεις της Κυβέρνησης για την αναθεώρηση περιλαμβάνεται έντονη λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία τονίζοντας τα δημοψηφίσματα και τις «αμεσο-δημοκρατικές διαδικασίες». Πρόθεση της Κυβερνήσεως, όπως δήλωσε κορυφαίο στέλεχός της είναι επίσης να επιδιωχθεί να μπουν εμπόδια «στη επέλαση του νεοφιλελευθερισμού» με την (περαιτέρω) ενίσχυση των κοινωνικών δικαιωμάτων. Στοιχείο της «αριστερής διακυβέρνησης» είναι και η άποψη της «ταξικής» φύσης του Κράτους και συνακόλουθα μια σειρά από αλλαγές στη δομή του Κράτους που αναδύονται από την αρχή της «λαϊκής κυριαρχίας/ δημόσιο συμφέρον», όπως η κατάργηση ή περιορισμός της ανεξαρτησίας των Ανεξάρτητων Αρχών, ο δημόσιος έλεγχος στη εκπαίδευση και υγεία και άλλα που έχουν σχέση με τις σχέσεις των τριών Εξουσιών.
Η «αριστερή» συνταγματική αυτή πολιτική είναι βεβαίως συνταγματικά επιτρεπτή. Θα ενισχύσει το κρατικό/κοινωνικό σε βάρος του ιδιωτικού/ ατομικού, που ενδεχομένως να μεταφραστεί π.χ. σε αποδυνάμωση κλασσικών φιλελεύθερων θεσμών του σημερινού Συντάγματος όπως είναι οι ανεξάρτητες διοικητικές αρχές, και να ενισχύσει κρατικές παρεμβάσεις στην ιδιωτική σφαίρα, τη Δημόσια Διοίκηση, την οικονομία και τη Δικαιοσύνη υπέρ του «δημοσίου συμφέροντος».
Μια «αστική» συνταγματική πολιτική από τη άλλη, αντίστοιχα θα πρέπει να θεμελιώνεται συστηματικά σε άλλες ιδεολογικές αρχές. Εκ των πραγμάτων μια «αστική» συνταγματική πολιτική «αστικού κόμματος» θα πρέπει να εκκινεί από τη ατομική ελευθερία, την ιδιωτικότητα και τον περιορισμό της παρέμβασης του Κράτους. Η δημοκρατική νομιμοποίηση εδράζεται στην εκπροσώπηση και το κοινοβουλευτισμό. Το Κράτος δομείται ως «Κράτος Δικαίου». Στη σύγχρονη εποχή προφανώς θα τονίζει, και τα «κοινωνικά δικαιώματα» και τις «κοινωνικές διασφαλίσεις». Κανένα «αστικό» κόμμα δεν αρνείται την ανάγκη διασφάλισης του δημοσίου συμφέροντος εξάλλου. Απλά, το οριοθετεί στενότερα. Κάθε «αστικός» κομματικός φορέας θα έχει αποχρώσεις. Η «δυσπιστία» όμως προς το Κράτος, η ανεύρεση του κατάλληλου αρμού μεταξύ του ατομικού και του κοινωνικού θα προσδίδουν το στίγμα κάθε τοποθέτησης. Και αυτό είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί. Είναι εύκολο να απαγορεύεις, αλλά δύσκολο να οριοθετείς.
Η οποιαδήποτε κομματική συνταγματική πολιτική πρέπει επομένως να ορίζει αρχές με βάση τις οποίες θα εξειδικεύει θέσεις. Χωρίς αρχές, είτε θα διολισθήσουμε σταδιακά σε συνθηματολογικές αντιπαραθέσεις είτε σε στενά τεχνοκρατικές συζητήσεις για απαρτίες, ποσοστά και διαδικασίες. Η πραγματικότητα είναι ότι αντιπαράθεση μιας «αριστερής» συνταγματικής πολιτικής με μιαν «τεχνοκρατική» συνταγματική πολιτική (με έμφαση στις διαδικασίες και τον τύπο), θα λήξει αναφανδόν υπέρ της πρώτης χωρίς χώρο για ουσιαστική συζήτηση. Η προετοιμασία αυτής της συζήτησης από τα «αστικά» κόμματα αποτελεί βασική υποχρέωσή τους. Επισημαίνουμε τη έλλειψη αυτής της προετοιμασίας. Αν κατά πως φαίνεται υπάρχει το ενδεχόμενο και κάποιας μορφής προσφυγής στη λαϊκή ετυμηγορία/ γνώμη, η άρθρωση αρχών και επιχειρημάτων θεμελιωμένων σε αρχές θα είναι καίριας σημασίας.
Επισημαίνω ότι είναι δυσάρεστο ότι η συζήτηση της αναθεώρησης του Συντάγματος ξεκίνησε χωρίς να έχουμε βγει από τη κρίση και χωρίς να έχουν επουλωθεί οι πληγές. Η κρίση δεν έχει οδηγήσει σε ουσιαστική συζήτηση για τις εσφαλμένες αξίες που είχαμε- και έχουμε- και που μας οδήγησαν στη κρίση. Αμφιβάλλω ότι χωρίς αυτή τη «αξιακή» συζήτηση δεν θα υπάρξει ουσιαστική συζήτηση για την αναθεώρηση. Μάλλον πάλι θα αναλωθούμε σε συνθήματα και θα επικεντρωθούμε σε «ταμπέλες» και λεπτομέρειες, παρά στην ουσία.
Εν κατακλείδι, η συζήτηση που ανοίγει για την συνταγματική αναθεώρηση δεν πρέπει να υποτιμηθεί ως συζήτηση που αφορά τους «ειδικούς». Είναι κρίσιμη και βαθειά πολιτική: θα διαμορφώσει την ιδεολογική ηγεμονία και την κοινωνική συμπεριφορά, ενώ η έκβασή της θα ορίζει, ίσως και να περιορίζει, την ικανότητα άσκησης πολιτικής για πολλά χρόνια.
Αθήνα, Νοέμβριος 2017
Γρηγόρης Πελεκάνος (ΑΜ 11030)
gregory.pelecanos@balpel.gr
